Dat inkomensongelijkheid wereldwijd weer hoog op de agenda staat is zeker mede de verdienste van Thomas Piketty. Zijn boek Kapitaal in de 21e eeuw uit 2014 maakte veel los. Piketty constateert op basis van zeer uitgebreid onderzoek dat de ongelijkheid in de verdeling van inkomens en vooral ook van vermogens in veel landen sinds de tachtiger jaren weer behoorlijk is toegenomen. Uitschieters zijn de VS en het Verenigd Koninkrijk, maar ook in landen als Frankrijk en Duitsland is deze tendens duidelijk zichtbaar.
Sinds die tijd worden er heftige discussies gevoerd in economie en vooral ook politiek over de conclusies van Piketty. Hier gaat het er vooral over of Nederland geen uitzondering is op de conclusies van Piketty en of het in ons land niet nog erg meevalt met de ongelijkheid. Er kwam zelfs een onderzoek van de WRR en ook het CBS deed onderzoek.
Kapitaal en ideologie
Piketty heeft er niet op gewacht tot alle stof was neergedaald en publiceerde eind 2019 al weer een nieuw boek dat niet alleen de conclusies van zijn boek uit 2014 nog eens even kort herhaalt, maar de pretentie heeft veel omvattender te zijn dan Kapitaal in de 21e eeuw. Hoofddoel is, zoals hij zegt, uit te leggen hoe de verschillende samenlevingen nu en in het verleden het bestaan van soms grote ongelijkheid rechtvaardigen. Ook voor extreme ongelijkheid is er altijd tenminste enig draagvlak nodig.
Daarbij gaat het over meer landen en werelddelen, gaat het verder terug in de geschiedenis en gaat het ook veel meer over politiek en te voeren beleid; kortom het is eigenlijk een heel erg dik politiek pamflet met een politiek programma van zo’n 1200 bladzijden. In de eerste maanden van de Coronatijd heb ik de tijd gehad het boek te lezen en het leek me goed er een stukje over te schrijven en daarin na te gaan in welke mate zijn conclusies en voorstellen ook voor Nederland bruikbaar zijn, en wat er dus als PvdA-ers mee kunnen
De ongelijkheid in Nederland
Maar hoe zit het nu met de ongelijkheid Nederland? Daar is geen éénduidig antwoord op te geven. De ongelijkheid in inkomens is zeker toegenomen, maar over de mate waarin lopen de meningen behoorlijk uiteen. Bovendien wordt de kwestie vaak afgedaan met zinnen als: het is in Nederland in elk geval een stuk beter dan in de meeste andere landen, en hoe erg is dat eigenlijk, wat meer ongelijkheid? Daarentegen verschijnen er toch ook nog steeds artikelen die proberen aan te tonen dat het niet meevalt. Dat armoede toeneemt, dat opwaartse inkomensmobiliteit afneemt en armoede weer meer van generatie op generatie overdraagbaar is. Dat de toegang tot goed onderwijs ongelijker is geworden, dat gezondheid steeds directer gekoppeld is aan inkomensklasse.
Waar veel economen het wel over eens zijn, is dat de verdeling van vermogen behoorlijk ongelijker is geworden, maar dat is in de politiek nog geen onderwerp dat hoog op de agenda staat. Volgens Piketty onbegrijpelijk.
Hoe hebben we het zover laten komen?
Hoe heeft het zover kunnen komen, zeker als we de ongelijkheid in internationaal perspectief bezien? De sociaaldemocratische uitgangspunten lijken nu zo algemeen geaccepteerd dat velen denken dat de sociaaldemocratie wel opgeheven kan worden? Piketty neemt daar duidelijk stelling tegen en hij spaart ons sociaaldemocraten daarbij niet. De sociaaldemocratische partijen zijn de partijen van de hoger opgeleiden geworden, en van de hogere inkomens. Zowel in de VS als in veel Europese landen heeft er een omwenteling in electoraat plaatsgevonden. Stemden arbeiders en mensen met een lager inkomen in de eerste naoorlogse decennia op partijen als de Democraten, Labour, PS, SPD. Nu stemmen de lager opgeleiden en mensen met een lager inkomen Republikeins, Conservatief, CDU of op populistische partijen, of ze gaan niet meer stemmen.
Dat heeft ook de agenda’s van de partijen die traditioneel voor de lagere inkomens opkomen verandert. Hun streven naar gelijkheid is wat op de achtergrond geraakt. We hebben ons te gemakkelijk neergelegd bij belastingverlagingen voor de welgestelden, lastenverhogingen voor de lagere inkomens en we hebben vooral nagelaten om iets de te doen aan de belastingparadijzen voor de hoge inkomens en de vermogenden. De sociaaldemocratie heeft hier als internationale beweging volstrekt gefaald. Zo is Nederland dat zich altijd laat voorstaan op zijn egalitaire traditie meer en meer een belastingparadijs voor internationale ondernemingen en daarmee voor de allerrijksten geworden.
Ook de sociaaldemocratie
Ook de sociaaldemocratische partijen hebben zich niet kunnen onttrekken aan de race to the bottom als het gaat om de hoogste belastingschijven van de inkomstenbelasting, de vermogensbelasting en de vennootschapsbelasting. Gelukkig heeft Paul Tang ons verleden jaar nog laten zien dat hij dit probleem wel degelijk ziet en er in het Europese Parlement hard aan werkt om die race te beëindigen.
Wie denkt dat Piketty tot deze stellingname komt door uitgebreid neoliberale ideologen als Hayek en Friedman te bespreken en te bekritiseren komt bedrogen uit. Natuurlijk vindt hij hun opvattingen verwerpelijk, maar Piketty ondersteunt zijn politieke stellingname vooral met massa’s cijfers, ook over veranderende electoraten bij verkiezingen. Wat dat betreft is hij vergelijkbaar met Jan Tinbergen. Politieke stellingnames en beleidskeuzes moeten worden ondersteund door gedegen cijfermateriaal.
Wat kunnen we doen aan ongelijkheid?
Piketty laat zien dat bij elke samenleving met een fatsoenlijk voorzieningenniveau ook een behoorlijke belastingdruk hoort. In veel Westerse landen, de VS uitgezonderd, is die nog op een behoorlijk niveau, maar is de lastenverdeling steeds oneerlijker geworden. Om dat te compenseren zullen in een groot aantal landen de belastingtarieven voor de inkomstenbelasting weer progressiever moeten worden. Zeker voor de allerrijksten. Ook in Nederland moet de belastingdruk beslist eerlijker over de verschillende inkomstengroepen verdeeld worden. En er moet veel meer aandacht komen voor gelijke startkansen voor iedereen.
Dan moeten niet alleen winst en vermogen, maar ook erfenissen weer naar behoren belast worden. Nu kunnen grote ondernemingen en de allerrijksten daar vaak aan ontkomen. Als een enkel land dat aan te pakken heeft weinig zin omdat het tot grote kapitaalvlucht zal leiden. Dit kan alleen maar internationaal worden aangepakt. Als een groot aantal Europese landen hier gezamenlijk actie op zouden nemen zou dat wel tot een eerlijker verdeling kunnen leiden.
Snelle reorganisatie
Bij de huidige organisatie van de Europese Unie gaat dat echter niet lukken, volgens Piketty. Dus stelt hij een snelle reorganisatie voor waarbij gelijkgestemden landen Europese Kamers kunnen vormen bestaande uit vertegenwoordigers van de parlementen van die landen en Europarlementariërs die vergaande beslissingsbevoegdheden krijgen op het terrein van belastingen. Zij moeten bindende afspraken maken over belastingtarieven voor verschillende soorten belastingen, als inkomstenbelasting, vennootschapsbelasting en CO2-heffing. De opbrengsten moeten leiden tot herverdeling, tot het dichten van gaten in de overheidsbegrotingen en overheidsvoorzieningen. Wat bijzonder is in zijn voorstellen, is om jongeren allemaal gelijke startkansen geven door elke jongere in Europa te voorzien van een startkapitaal van €15.000.
Verder moet de alleen maar op winst gerichte bedrijfscultuur van veel ondernemingen doorbroken worden door de macht van de aandeelhouders te beperken en de macht van de werknemers te vergroten. Piketty is als markteconoom geen voorstander van nationalisaties, waar bijvoorbeeld in Engeland en Frankrijk voor gepleit wordt, maar verwacht meer heil van een grotere arbeidersmedezeggenschap.
Kortom Piketty presenteert ons op basis van zeer uitgebreid onderzoek een actueel politiek programma dat Joop den Uyl zelf geschreven kon hebben. Vraag voor ons, nemen wij dit moderne programma voor een eerlijker verdeling van inkomen, kennis en macht over?
Huiskamerbijeenkomst
Graag zou ik het boek van Thomas Piketty, “Kapitaal en Ideologie” met belangstellenden bespreken. Dit zou bijvoorbeeld kunnen in de vorm van een huiskamerbijeenkomst. Mocht je na lezing van dit stukje geïnteresseerd zijn geraakt, meld je dan bij mij. Je hoeft het boek niet gelezen te hebben. Wat mij betreft gaat de discussie vooral over ongelijkheid. Ik zorg voor voldoende documentatie, en je kunt daar natuurlijk zelf ook ideeën voor aanleveren.
